Ο μακρόκοσμος και ο μικρόκοσμος

Ο μακρόκοσμος και ο μικρόκοσμος, Leah Palmer Preiss

Ο μακρόκοσμος εύκολα αντιληπτός με την πρώτη ματιά δίνει το γενικό περίγραμμα, ευδιάκριτο και σαφές. Το φαίνεσθαι ταυτίζεται με ασφάλεια με το είναι. Οι πράξεις των ανθρώπων εξηγούνται βάσει των ασπρόμαυρων μανιχαϊστικών μοντέλων. Οι προθέσεις τους ορατές, οι ενέργειες τους εξηγήσιμες υπακούν σε κανόνες και νόμους ηθικής, λογικής, ή οποιουδήποτε άλλου αιτιοκρατικού μοντέλου. Το τάδε αίτιο παράγει το τάδε αποτέλεσμα. Η απόκλιση από τους κανόνες που διέπουν τον μακρόκοσμο καταδικάζεται ανάλογα με το επικρατούν σύστημα δικαίου. Τα πράγματα απλά και ξεκάθαρα, οι συνειδήσεις επαναπαύονται, η τάξη ασάλευτη, κέρδος η ασφάλεια, το έδαφος δεν τρέμει κάτω από τα πόδια, είναι σταθερό. Η πορεία απρόσκοπτη, ένα και ένα κάνει δύο. Το ρητό του μακρόκοσμου, αυτού που μπορεί να λεχθεί, να εκλογικευθεί, να τιθασευτεί.
Αν κάνει όμως κανείς ζουμ στον μακρόκοσμο, θα διακρίνει έναν ολόκληρο δυσθεώρητο δια γυμνού οφθαλμού κόσμο, τον μικρόκοσμο. Χιλιάδες μικροσκέψεις, συναισθήματα, μικροοργανισμοί, που κρύβονται σε κάθε πτύχωση του μακρόκοσμου. Η εικόνα πια αλλάζει. Δεν υπάρχει μόνον το σαφές και ορατό περίγραμμα, συνυπάρχουν και χιλιάδες άλλες δυνάμεις δυσδιάκριτες και δυσεξήγητες και μη προβλέψιμες, που διαφοροποιούν τελικά συνολικά την εικόνα του μακρόκοσμου. Ο κόσμος του άδηλου και άρρητου, που κάνει το έδαφος να κλονίζεται, τον άνθρωπο να αμφισβητεί το ατράνταχτο δίκαιο του μακρόκοσμου και να εξαναγκάζεται να συμπεριλάβει στη θεώρησή του και τον μικρόκοσμο. Αυτός ο μικρόκοσμος αποδεικνύεται πάντα ισχυρότερος από τον μακρόκοσμο σε βαθμό να τον καταλύει, δεν είναι όμως πάντα ομορφότερος ή ουσιαστικότερος ή υγιέστερος. Αν για παράδειγμα στις ταινίες του Κισλόφσκι από το Δεκάλογο έως την Τριλογία των χρωμάτων, το αθέατο ανακηρύσσεται ηθικότερο από το θεατό, υπάρχουν φορές που απλά ο αθέατος μικρόκοσμος δεν είναι παρά ένα σάπιο εσωτερικό που καλύπτεται από το εξωτερικό περίβλημα του μακρόκοσμου.

Σε αυτήν την περίπτωση φαίνεται πως εντάσσεται η οικονομική και όχι μόνον κατάρρευση της Ελλάδας των τελευταίων ημερών. Ο μακρόκοσμος, το άμεσα αντιληπτό περίγραμμα της κοινωνίας μας, μέχρι πριν λίγο καιρό ήταν μια εικόνα σχετικής ευμάρειας. Μια εικόνα, όπου παρά τα επίμονα σήματα κινδύνου, έστεκε εκ πρώτης όψεως. Καταναλωτικά αγαθά, καταναλωτική νοοτροπία, επιδοτήσεις για την αγορά τζιπ, ογδοντάχρονος κύριος που ζει φτωχικά πλην όμως σπεύδει να εκμεταλλευτεί την επιδότηση, ασύλληπτα ποσά για λουλούδια σε κέντρα διασκέδασης, η κυρία που υπερηφανεύεται για την προ ετών προνοητικότητά της να εκμεταλλευτεί γνωριμίες ώστε να βολευτεί με μια θέση σε υπουργείο άμα τη αποκτήσει του πτυχίου της φιλοσοφικής, ο νεαρός κουστουμαρισμένος κύριος που επιβαίνει σε μεγάλου κυβισμού καλογυαλισμένο αυτοκίνητο και δε διστάζει να κλείσει το δρόμο για να τηλεφωνήσει ούτε να πετάξει το άδειο του πακέτο στο δρόμο. Ο μακρόκοσμος της άνεσης της ατομικής που δεν ενδιαφέρεται αν θα βρωμίσει τον χώρο που δεν του ανήκει, είτε κυριολεκτικά με σκουπίδια, είτε ηθικά. Και πάει λέγοντας. Τα παραδείγματα σίγουρα ανήκουν στην περιπτωσιολογία, είναι όμως χαρακτηριστικά για μια κοινωνία που θεοποιεί τη μόστρα και τον ατομικισμό της αδιαφορώντας για τον μικρόκοσμο: τα δανεικά που κάνουν εφικτή την κατανάλωση, τον νεποτισμό, τα ρουσφέτια και μύρια άλλα που κάποτε φάνταζαν κλισέ σε γυμνασιακή έκθεση ιδεών και κήρυγμα πλην όμως τώρα, που γύρισαν τα μέσα έξω, δε φαντάζει. Η αποφορά μιας κοινωνίας που θεώρησε νορμάλ και αποδεκτό το επιλήψιμο, την πνίγει. Ο μικρόκοσμός της γιγαντώθηκε τόσο ώστε να καταστρέψει το άψογο εξωτερικό περίβλημα του μακρόκοσμου της.

Σκέφτεται κανείς πως όλα τούτα δεν είναι καινούρια. Το καινούριο είναι η μεγάλη κλίμακα που έγιναν ορατά. Σε μικρότερη κλίμακα τα περί μακρόκοσμου και μικρόκοσμου απασχόλησαν κατά εποχές πλείστους διανοητές ή καλλιτέχνες. Θυμάται κανείς τον Ατόμ Εγκογιάν και την ταινία του Το Γλυκό Πεπρωμένο. Ένα σχολικό λεωφορείο γλιστράει και η τοπική κοινωνία θρηνεί τα θύματα. Το μέλλον της καταστρέφεται, τα παιδιά σκοτώνονται ή μένουν ανάπηρα. Βουβοί οι γονείς προσπαθούν να ανακαλύψουν το γιατί. Ο σκηνοθέτης αποκαλύπτει σταδιακά μέσα από μικρογεγονότα το σάπιο μικρόκοσμο της κοινωνίας αυτής. Κάθε ένας χωριστά έβαζε το δικό του μικρό κρίμα, το δικό του λιθαράκι, μέχρι που το κακό διογκώθηκε, έγινε σωρός από πέτρες. Το τίμημα ήταν η υποθήκευση του μέλλοντος της κοινωνίας αυτής. Τα παιδιά σκοτώθηκαν. Αν παραβλέψει κανείς το μεταφυσικό της ταινίας και τη δει αλληγορικά, δεν μπορεί παρά να βρει ομοιότητες με τη σύγχρονη οικονομική κατάρρευση, μα πρωτίστως ηθική. Το κάθε μικρό ή μεγαλύτερο λάδωμα, φακελάκι, φοροδιαφυγή, η κάθε μικρή αλαζονεία, βόλεμα, ωχαδελφισμός, η κάθε αθέτηση της σειράς στη στάση του λεωφορείου, στο φανάρι, στη δουλειά που γινόταν μάλιστα με καμάρι, σαν κατόρθωμα που έπρεπε να επιδειχθεί, όλα αυτά που έγιναν τις τελευταίες δεκαετίες πιο πολύ από ποτέ τρόπος σκέψης και καθημερινότητα, όλα αυτά που δεν άφησαν κανέναν εντελώς αλώβητο τελικά, είτε από εθισμό και μιμητισμό της περιρρέουσας ατμόσφαιρας, είτε από ανάγκη επιβίωσης, συσσωρεύτηκαν. Και σκάνε συμπαρασύροντας την κοινωνία ολάκερη, και κυρίως τα παιδιά. Για ποια παιδεία να μιλήσουμε και για ποιες ανθρώπινες υποδομές, για ποιον κόσμο που καλούνται να ζήσουν;

Το πράγμα θα μπορούσε να εκληφθεί ως το τέλος μιας εποχής και η αρχή μιας νέας σε υγιέστερες βάσεις. Αν είναι έτσι, τότε θα έπρεπε να υπάρχει χαρά που έσκασε επιτέλους το απόστημα. Καιρός ήταν. Απλά αναρωτιέται κανείς πόσο το σοκ είναι αρκετό για να αλλάξει εκ βάθρων η νοοτροπία και να μην επαναληφθεί το ίδιο σφάλμα. Να μην ξαναχτιστεί το ίδιο σαθρό οικοδόμημα. Αναρωτιέται κανείς όταν μετά από όλα αυτά συνεχίζει να βλέπει τον υπερφίαλο οδηγό θηριώδους αυτοκινήτου να μην ντρέπεται που απαιτεί να εξαφανιστεί από το διάβα του οτιδήποτε μικρότερου κυβισμού, σαν να μην έχει δικαίωμα να υπάρχει, σαν να φτιάχτηκε ο δρόμος μονάχα για αυτόν. Οι άλλοι απλά δεν θα έπρεπε να υπάρχουν. Ο μικρόκοσμος μας θα έπρεπε να αλλάξει. Να γκρεμίζει το μακρόκοσμο όχι επειδή είναι σάπιος, αλλά επειδή είναι πιο στέρεος από αυτόν. Όπως στις ταινίες του Κισλόφσκι.