Η τριαδική υπόσταση του Οδυσσέα

Οδυσσέας. Ο πολύτροπος, ο πολύτλας, πρώτα απ’όλα. Ο έχων σταθερό νόστο. Στον αγώνα του να τον κατακτήσει αναγκαστικός αρωγός το πολυμήχανο. Οι δυσκολίες συνεχείς. Από τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη έως το βούλιαγμα στην ηδονή στο νησί της Κίρκης. Ο ήρωας δεν ηττάται. Είναι ο ισχυρός νόστος που τον οδηγεί. Γνωστά όλα τούτα και αντιληπτά με την πρώτη ματιά. Υπάρχει όμως πάντα και ένα δεύτερο βλέμμα, τριεπίπεδο κατά το σύστημα της τριαδικότητας, που επαναλαμβάνεται από τα δημοτικά τραγούδια μέχρι την τριαδική υπόσταση του θεού των χριστιανών. Εδώ φαίνεται πως η τριαδική σύλληψη της πορείας του Οδυσσέα δεν παραμένει κενό τέχνασμα, μα έχει αντίκρυσμα ουσιαστικό.

 Παραμύθι-Ουτοπία-Πραγματικότητα

Το παραμύθι

Circe indiviosa, John William Waterhouse, 1892

Και για να γίνει πιο φανερό ο ποιητής το διανθίζει με μπόλικα παραμυθικά στοιχεία. Μονόφθαλμοι Κύκλωπες, μάγισσες και νεράιδες, ασκοί παραφουσκωμένοι με αέρηδες, σειρήνες γλυκόφωνες, νηπενθείς λωτοί και άλλα θαυμαστά και τρομερά. Η αρχή. Το «παιδί» που πρέπει να βιώσει και να βρει τρόπους να προσπελάσει όλα τούτα, αν θέλει να πάει παρακάτω. Όχι δίχως αντίκρυσμα στην πραγματικότητα στο πρώτο μέρος της ζωής όλα αυτά τα παραμύθια.
 Ο απολίτιστος Κύκλωπας είναι υπαρκτός. Ο ασεβής προς νόμους, θεούς, ανθρώπους που τρόπο του έχει τη βία πρέπει να νικηθεί και τα κοινά μέσα που διαθέτει ο πολιτισμένος είναι εδώ άχρηστα. Πρέπει να επινοήσει άλλα χωρίς να υποβιβαστεί σε αγριάνθρωπο, πράγμα σχεδόν αδύνατο. Ακόμα κι ο Οδυσσέας δεν τα καταφέρνει μέχρι τέλους. Υποπίπτει σε ύβρη, όπως ο αγροίκος κύκλωπας, κομπάζοντας για τις ικανότητες που του δίνουν δύναμη. Αναμφισβήτητες. Όταν όμως πήγε να χρησιμοποιήσει αυτή τη δύναμη όχι για να σωθεί πια, αλλά για «επιβληθεί» στον Ποσειδώνα, εξισώθηκε με τον Πολύφημο. Δύναμη για τη δύναμη. Ο αγροίκος εδώ Οδυσσέας τιμωρείται τελικά με το χαμό των συντρόφων του για την απολιτισιά του.
 Η Κίρκη είναι υπαρκτή. Η ηδονή που παραλύει και καθηλώνει δια παντός. Όχι κατ’ανάγκη η ερωτική. Το βούλιαγμα στην ευχαρίστηση, στην άκοπη και άσκοπη ευτυχία, την εύκολη, που φοβάται την πορεία, την αυτογνωσία, την οδύνη που αυτή παράγει, το στόμωμα των αισθήσεων ή του πνεύματος. Ευδαιμονισμός. Εντυπωσιάζει ότι ο Οδυσσέας έχασε εκεί τη βούλησή του, όπως πουθενά αλλού. Οι σύντροφοί του ήταν αυτοί που τον ανέσυραν για να κινήσει. Ο όποιος καταναλωτισμός αγαθών πάσης φύσεως πάντα θα είναι επίκαιρος. Στον δε πάτο του ευδαιμονισμού θανατίλα. Το κενό. Δεν είναι τυχαίο ότι αμέσως μετά το νησί της Κίρκης ο Οδυσσεύς κατεβαίνει στον Άδη. Πεθαίνει στον ηδονισμό κι ανασταίνεται έχοντας πια τη γνώση του θανάτου κέρδος. Πέρασε από εκεί, αλλά βγήκε ζωντανός αφήνοντας πίσω του και τις Κίρκες και το θάνατο που καταλήγουν.
Η Καλυψώ υπαρκτή και αυτή. Εδώ ο ηδονισμός δίνει τη θέση του στην καταναγκαστική συντροφικότητα. Καταναγκαστική γιατί ο Οδυσσέας είναι απών. Θρηνεί στην παραλία για μια άλλη συντροφικότητα πλαισιωμένη από τον οίκο του. Κι ας χάνει την αμέριμνη αθανασία και την ομορφιά που του προσφέρει μια νύμφη. Δεν είναι η δική του, κι ας είναι ανώτερη. Δεν είναι κομμάτι του. Η κατά περιστάσεις κατάσταση που αφομοιωνόμαστε λόγω των όποιων αναγκών, αλλά ανακαλύπτουμε ότι όσο όμορφες και να είναι, μας κάθονται πάνω μας ξένο ρούχο που απεκδυόμαστε επώδυνα για μας και τους άλλους.
Οι Σειρήνες παρούσες κι αυτές. Το κάλεσμα της γνώσης άνευ ορίων και όρων. Της όποιας γνώσης, εξωτερικής ή εσωτερικής ως αυτοσκοπός. Ο ήρωας δεν κλείνει τα αυτιά του. Δε θέλει να στερήσει από τον εαυτό του αυτή την απόλαυση. Δε θέλει όμως και να χαθεί στο κυνήγι της γνώσης για τη γνώση θυσιάζοντας το νόστο του. Μπορεί να θέλγεται και να την ποθεί, αλλά πιο πολύ ποθεί την ανθρωπιά του γυρισμού. Με βάσανο προτιμά να μην είναι ο απάνθρωπος Χίλμπερτ, ο μαθηματικός που γέμιζε μανιωδώς τον πίνακα με σύμβολα, απερίσπαστος, την ώρα που ο γιος του κραύγαζε βοήθεια, ενώ τον έκλειναν στο τρελοκομείο.
Οι λωτοί, η καταβόθρα της μνήμης, η γομολάστιχα της οδύνης αλλά και της χαράς της μνήμης, το απορρυπαντικό που ξεπλένει εμπειρίες, ανθρώπους, πόθους, όνειρα, απώλειες χάριν ευκολίας. Οι λωτοφάγοι, οι ζωντανοί νεκροί, σε τίποτα διαφέρουν από τις ψυχές στον Άδη που συναντά κατά την κατάβασή του ο Οδυσσέας, των νεκρών που ένα κοινό ρητώς έχουν: λήθη. Η μνήμη αντίδοτο του θανάτου, κατακύρωση της ζήσης. Μια παγίδα κι αυτό, να μην επιλέξει ο άνθρωπος τον εύκολο θάνατο εν ζωή, την αμεριμνησία της λησμονιάς. Η μνήμη έχει βάρος, ασήκωτο. Θέλει τα γόνατα λυγισμένα και κόπο πολύ να προχωράς κουβαλώντας την.
Και άλλες περιπέτειες στο παραμύθι το αναγκαστικό, το προαπαιτούμενο για τη συνέχεια, αυτό που ο άνθρωπος πολεμάει στο μέτρο των δυνάμεων του δράκους και θεριά μέσα του και έξω του. Αυτό που ανάλογα με τον αγώνα του θα τον καταστήσει περισσότερο ή λιγότερο άνθρωπο. Πάντως άνθρωπο με ιδιότητες.

Η ουτοπία

"θαύμαζε δ'Οδυσήα εν οφθαλμοίσιν ορώσα" θ459
(κι έμεινε εκεί να τον θαυμάζει, το βλέμμα προσηλώνοντας στον Οδυσσέα)
Ναυσικά, Frederick Leighton, 1878

Εκεί που τελειώνει το παραμύθι αρχίζει η ουτοπία. Στο ανάμεσο τους ύπνος βαθύς σαν θάνατος. Αναγκαίος, για να ακολουθήσει η ανάσταση σε έναν άλλο τόπο και εν προκειμένω στον ου τόπο. Ο Οδυσσέας ναυαγεί στη Σχερία, το νησί των Φαιάκων, το ανάμεσο στο παραμύθι και στην πραγματικότητα. Το ενδιάμεσο στάδιο στην πορεία της ζωής ή καλύτερα στην εξελικτική πορεία. Όταν ξυπνάει από ύπνο βαθύ ανασταίνεται σε μια ιδανική χώρα, υπερπολιτισμένη σε όλα τα επίπεδα, μυθική όσο και ιστορικά ανεφάρμοστη. Τα πάντα είναι τέλεια, ονειρικά. Ξυπνάει όμως γυμνός. Όλες οι ιδιότητες που με τόσο κόπο απέκτησε κατά την περιδιάβασή του στο παραμύθι, έχουν απεκδυθεί. Το ρούχο, αυτό που καλύπτει στην καθημερινότητα τον άνθρωπο συχνά από τα ίδια του τα μάτια, γίνεται τώρα αναγκαίο για να παρουσιαστεί ο ήρωας μπροστά στη Ναυσικά. Στους Φαίακες ο Οδυσσέας αποκτά λίγο λίγο ένδυμα, κομμάτι το κομμάτι. Ανακτά τις ιδιότητές του κρίνοντας ενίοτε και αξιολογώντας τες. Αποκαθίσταται λοιπόν πρώτα από όλα στα ίδια του τα μάτια. Είναι πράγματι ο Οδυσσέας και τώρα το μαθαίνει εκ νέου. Τώρα ξέρει ποιος είναι. Αυτοεκτίμηση λοιπόν. Δευτερευόντως αποκτά και την εκτίμηση των ακροατών του. Γιατί τις ιδιότητές του, το ρούχο που θα καλύψει τη γύμνια, τις επανακτά διηγούμενος στην ομήγυρη των Φαιάκων τα κατορθώματά του. Εκεί σαν να βλέπει πρώτη φορά τη δική του ιστορία, εκεί το έως τώρα γίγνεσθαί του αποκρυσταλλώνεται και έχει την ευκαιρία να το δει ολάκερο όντως πια ακροατής του ίδιου του του εαυτού.

Η ουτοπική Σχερία γίνεται με τον τρόπο αυτό γέφυρα για να μεταβεί στην πραγματικότητα. Εκεί και μόνον εκεί λαμβάνει με τη βοήθεια των Φαιάκων το δώρο του αυτοπροσδιορισμού και της αυτοεκτίμησης, όπλα που δίχως αυτά δεν θα μπορέσει να σταθεί στην πραγματικότητα του. Πολύτιμη η βοήθεια της Ουτοπίας, στάδιο που δομεί τον άνθρωπο, και μέρος του νόστου. Γιατί εκεί πραγματοποιείται ένα μέρος του νόστου του, διόλου αμελητέο. Ένα μεγάλο κομμάτι του, αλλά όχι όλος. Αν δεν περάσει στο επόμενο θα μείνει λειψός και ανολοκλήρωτος. Γι’αυτό αρνείται τη Ναυσικά. Αξίζει να ειπωθεί ότι η παρομοίωση του θάμβους της ομορφιάς της με την αποκαλυπτική ομορφιά του νιόβγαλτου βλασταριού της φοινικιάς, που του είχε κάποτε φανερωθεί στη Δήλο και που για πάντα θα κλείνει μέσα του, είναι κατά κοινή ομολογία η δυνατότερη στην επική ποίηση.

Η πραγματικότητα

Πηνελόπη, Max Klinger, 1895

Λείπει το τρίτο σκαλοπάτι. Ο Οδυσσέας φορτωμένος δώρα βιώνει την αναχώρησή του από την Ουτοπία ως θάνατο. Ύπνος βαθύς σα θάνατος μας λέει ο ποιητής τον πήρε στο καράβι των Φαιάκων. Δεν ξύπνησε παρά πολύ μετά, στην Ιθάκη του, όταν πια το καράβι είχε φύγει. Ο Οδυσσέας, μη βλέποντας το καράβι της ουτοπίας δίπλα του, αμφισβητεί τους Φαίακες. Χάνει την εμπιστοσύνη του, παρά τα δώρα που του χάρισαν. Δεν ξέρει ακόμα ότι τον απώθεσαν έτσι απαλά στη χώρα του και ότι δεν τον ξεγέλασαν. Όταν κάποτε το διαπιστώνει, αποκαθίσταται η εμπιστοσύνη του. Το δε καράβι των Φαιάκων-φροντίζει να ενημερώσει εμάς ο ποιητής, αλλά όχι τον Οδυσσέα- μαρμαρώνει μεσοπέλαγα στο διηνεκές του χρόνου από το χέρι του Ποσειδώνα. Ενσυνείδητη αυτοθυσία λοιπόν, έτσι όπως ταιριάζει στην ουτοπία. Το τίμημα που εν γνώσει τους πλήρωσαν οι Φαίακες για την ανιδιοτελή περίθαλψη του Οδυσσέα σταματά εκεί. Ο θεός δεν περιβάλλει με βράχια όλο το νησί, όπως είχε απειλήσει, αποκλείοντάς το δια παντός από τον έξω κόσμο. Το καράβι το μαγικό όμως, όπως το λέει ο Όμηρος, που ταξιδεύει μόνο του μονάχα νύχτα, το μαρμάρωσε. Και αυτό και τη μαγεία του.
Ο ήρωας, ο άνθρωπος, ανασταίνεται μετά τον ύπνο-θάνατο στην Ιθάκη. Δεν κατέκτησε ακόμα ολάκερο το υπόλοιπο του νόστου του, παρόλο που πάτησε το πόδι του στη γη του. Αυτήν της πραγματικότητας πια και όχι της ουτοπίας. Νέοι αγώνες ατελείωτοι για να πατήσει πόδι στην πραγματικότητά του, να εδραιωθεί σε αυτήν. Το παιδί του δεν τον αναγνωρίζει, οι Ιθακήσιοι, μνηστήρες και μη, δεν τον αναγνωρίζουν, η Πηνελόπη δεν τον αναγνωρίζει. Πρέπει να τους δώσει σημάδια, αυτά που γυρεύει ο καθένας τους, για να καταλάβουν και να αποδεχθούν ότι ο ξένος που έχουν μπροστά τους είναι ο πολυπόθητος θετικά ή αρνητικά Οδυσσεύς. Τώρα όμως ο ήρωας ξέρει ποιος είναι, γνώση που απέκτησε από τη διαδρομή του στο παραμύθι και στην ουτοπία. Αν ξέρεις ποιος είσαι, πείθεις πιο αμετάκλητα τον άλλο. Ίσως όχι πιο εύκολα, αλλά πιο σταθερά. Ο νέος αγώνας δεν είναι προδιαγεγραμμένος ως προς το αποτέλεσμα. Είναι όμως ως προς την κατεύθυνσή του. Αν στο παραμύθι της αρχής και στην ουτοπία της συνέχειας ενδύθηκε πρόσωπο απτό, που μπορεί να κοιτά στον καθρέπτη του, έστω και μόνος αυτός, τότε το τρίτο σκαλί της πραγματικότητας θα τον αποζημιώσει τον Οδυσσέα. Τέτοιον που τον χαρήκανε σε όλη του την πορεία και οι νεράιδες και οι Κύκλωπες και οι Φαίακες και οι μνηστήρες και οι Τηλέμαχοι και οι Πηνελόπες. Άξιον άνθρωπο.